1. Dlaczego wykłady z teologii biblijnej
Dotąd wykłady z egzegezy Pisma Świętego, których celem było dotarcie do sensu tekstu. Problem w tym, że egzegeza nie do końca wie, czym chce być:
- synchronia czy diachronia,
- metoda historyczno-krytyczna,
- redukcja do analizy filologicznej, historii redakcji, bez odniesień teologicznych.
Potrzeba teologii biblijnej jako
- horyzontu do lektury pojedynczych tekstów – lektura kanoniczna i holistyczna,
- celu zrozumienia całości tekstu biblijnego – wszystkie teologie biblijne muszą systematyzować idee teologiczne wokół pewnych linii teologicznych.
2. Początki teologii biblijnej
Wiążą się z osobą Johanna Philippa Gablera, który w 1787 roku wygłosił wykład inauguracyjny na uniwersytecie w Altdorf o programowym tytule: De iusto discrimine theologiae biblicae e dogmaticae.
Początkowo teologia biblijna jawiła się emancypacją teologii dogmatycznej. W perspektywie historycznej teologia uprawiona przez ojców Kościoła była teologią biblijną. Formułowali oni prawdy dogmatyczne wykorzystując język Biblii. Olbrzymia rola lectio divina jako modlitewnego czytania Pisma Świętego.
W średniowieczu scholastyka podejmuje systematyzację teologii. Powstają summy teologiczne. W nich Biblia redukowana do funkcji cytatu – jednego z argumentów obok cytatów z filozofii, soborów, ojców Kościoła.
Jednym z efektów reformacji jest powrót do źródeł biblijnych. Czas oświecenia naznaczony jest racjonalizmem i historycyzmem. W konsekwencji teologia biblijna nie ma charakteru normatywnego, lecz opisowy. Staje się rodzajem historii religii Izraela.
Gabler krytykował sposób, w jaki teologia dogmatyczna wykorzystywała Biblię. Teologia dogmatyczna, będąc z natury zmienną, bo przynależącą do dziedzin ludzkiej nauki, wprowadza w życie religijne wątpliwość i niepewność. Teologia dogmatyczna miała być uzależniona od tego, co dany teolog myśli, od czasu i miejsca, w którym działa, od przynależności do tego czy innego prądu myślowego.
Stąd Gabler postuluje umieszczenie teologii biblijnej wśród nauk historycznych. Metoda historyczna przez periodyzację różnych twierdzeń religijnych jej autorów i stale prowadzone porównanie różnych części tekstu ma doprowadzić do wyodrębnienia punktów zbieżnych i rozbieżnych w idach autorów biblijnych.
Paradoksalnie założenia Gablera przełożyły się na rozumienie teologii biblijnej jako studium historii religii biblijnej, czy to jej instytucji, czy idei. Ten nurt teologii biblijnej panował aż do I wojny światowej.
Po I wojnie światowej pod wpływem Karla Bartha pojawia się postulat wyzwolenia teologii biblijnej z niewoli historycyzmu. Formułuje go Carl Steuernagel „Alttestamentliche Theologie und alttestamentliche Religionsgeschichte“, w: K. Budde (red.), Vom Alten Testament. Festschrift für K. Marti (BZAW 41; Giessen: Töpelmann, 1925) 266-273. Czyni to obrazowo, przywołując obraz biblijnego wyjścia z niewoli egipskiej – podobnie trzeba wyzwolić teologię z niewoli historycyzmu.
Sam Barth nie odrzucił metody historyczno-krytycznej, ale uznał ją tylko za przygotowanie do poznania przesłania tekstu. Ten niezbędny etap dialogu z Biblią prowadzi do odkrycia jej aspektu ludzkiego, jako świadectwa religijności społeczności żydowskiej.
Barth również do refleksji nad pojęciem historii wprowadza kryterium chrystologiczne: autentyczna historia otrzymuje swoje wypełnienie w Chrystusie. Stąd też relacja między ST i NT jest opisywana w kategoriach chrystologicznych: Jezus Chrystus jest nową formą osobowego objawienia zapowiedzianego przez ST.
3. Sposoby uprawiania teologii biblijnej na przykładzie teologii Starego Testamentu
Obecnie zauważa się olbrzymią „produkcję” teologii biblijnych. Bazując tylko na teologiach ST, można wyróżnić rożne podejścia do uprawiania teologii biblijnej.
3.1. „Teologie Starego Testamentu”
Swoiste syntezy teologiczne, proponowane określone modele interpretacyjne.
Teologia jako uwieńczenie (synteza) badań egzegetycznych charakteryzuje się wewnętrzną koherentną budową, operującą jakimś jednoczącym pryncypium.
Walter Eichrodt (+1978) – podstawowym pojęciem jest przymierze
Theologie des Alten Testaments, 3 tomy (1933–39)
Różne aspekty wiary, moralności, mądrością i instytucji ST zorganizowane w trzech tomach:
- Bóg i lud – temat przymierza
- Bóg i świat – temat stworzenia
- Bóg i człowiek – wymiar moralny
Ocena
Szkielet systematyzujący zbyt sztuczny, narzucony z góry. Nie uwzględnia chronologii (powstania tekstów) ani rozwoju wiary w Izraelu. Nie zauważa napięć wewnątrz samej Biblii.
Model systematyzujący podjęty również przez Preussa (lata 90. XX wieku) – temat wybrania.
Gerhard von Rad – historia tradycji
Theologie des Alten Testaments, T. I–II, München 1957/1967 (tłumaczenie polskie: Teologia Starego Testamentu, Warszawa 1986).
Uważa, że na poziomie teologii należy uwzględnić wyniki studiów historyczno-krytycznych – historię tradycji.
1. historia wiary w YHWH i instytucje święte w Izraelu
Teologia poszczególnych tradycji religijnych w Izraelu podzielnych chronologicznie (niewiele o monarchii i tekstach mądrościowych).
2. tradycje prorockie
Przesłanie pojedynczych proroków.
Zadaniem teologii biblijnej zdaniem von Rada jest ponowne opowiedzenie świadectwa danego przez Biblię, a nie na tworzeniu obcych Biblii schematów, w ramach których zbiera się idee autorów ST. Stąd teologia von Rada jest historią wiary przeżywanej i przepowiadanej w Izraelu, z zawartej w Biblii.
Ocena
Wiele danych z historii tradycji uległo rewizji, m.in. amfiktonia, coroczne święto nowego roku w Sychem, autentyczność małego credo z Pwt 26,5-10, datacja źródeł Pięcioksięgu. Teologia von Rada pozostaje dziełem monumentalnym, wymaga jednak krytycznej lektury. Do tego pewna wybiórczość w podejściu von Rada.
Brevard Childs (+2007) – Old Testament in Theological Context (1985)
Czytać Biblię jako księgę objawienia Bożego w jej kształcie finalnym (lektura holistyczna) i według kanonu Kościoła, z jego autorytetem (lektura kanoniczna).
Rozważać ST w relacji do NT.
Biblical Theology of the Old and New Testament (1992)
Jego teologia ma charakter teologii tematycznej. W jej ramach zostają przedstawione kolejne aspekty przesłania biblijneg dobrane według pewnego klucza logiczno-dogmatycznego: tożsamości Boga, przymierza – wybrania – ludu Bożego, Chrystusa, pojednania, prawa, antropologii, wiary biblijnej i królestwa Bożego.
Jedność obu Testamentów jest natury teologicznej.
Ocena
Childs odrzuca w pewnym stopniu wkład współczesnej egzegezy (metodę historyczno-krytyczną). Konfesyjność (sam był luteraninem).
Paul Beauchamp (+2001) – teleologia Biblii
L’Un et l’Autre Testament, Essai de lecture (t. 1)
L’Un et l’Autre Testament, Accomplir les Ecritures (t. 2)
Jaki jest cel Biblii:
- idea wypełnienia – tradycja ojców Kościoła, którzy mówią o „figurze”;
- teologia typiczna – typologia jako droga poszukiwania sensu teologicznego Biblii;
- centrum teologii biblijnej stanowi osoba Jezusa Chrystusa;
- relektury – totalność Biblii.
Ocena „teologii ST”
- problematyczność lektury globalnej ST
Erhard S. Gerstenberger, Theologien im Alten Testament. Pluralität und Synkretismus alttestamentlichen Gottesglaubens (2001)
G. Fischer, Theologien des Alten Testament (2012)
- raczej są historią religii Izraela o charakterze informacyjnym (podejście deskryptywne i historyczne), a nie preskryptywne (normatywne)
- relacja między ST i NT
3.2. Syntezy leksykograficzne o intencji teologicznej
Biblia jest napisana w językach nam nieznanych. Stanowi zatem zamknięty świat, który odsłania się przez poznawanie języka, kultury, zwyczajów, instytucji. Dlatego też w studium Biblii należy dać pierwsze miejsce „słownictwu biblijnemu”. Owocem studia monograficzne nad pojedynczymi słowami lub rdzeniami.
Gerhard J. Botterweck, Helmer Ringgren i in., Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament , I-VIII, X, Stuttgart 1973-
Ernst Jenni – Claus Westermann, Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, I-II, München – Zürich 1971
Kittel, Georg, Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament , I-XI, Stuttgart 1933-1973
Ocena słowników leksykograficznych
- współczesna lingwistyka podpowiada, że słowa są skorelowane między sobą. Ich znaczenie zależy od relacji, w jakie wchodzą między sobą. Dlatego też należy studiować pola znaczeniowe, a nie koncentrować się na abstrakcyjnych pojęciach. Punktem wyjścia winna być perykopa biblijna, a nie pojedyncze słowa.
- słowniki preferują analizę diachroniczną terminów, zakładając rozwój historyczny słowa. Układ hasła: starożytny Bliski Wschód, ST, okres międzytestamentalny, NT, Qumran, okres patrystyczny.
Hasło tak ułożone przyjmuje model ewolucyjny słowa – celem jest dotarcie do „pojęcia autentycznego”. Tymczasem sens słowa może być identycznych w dwóch różnych epokach. Możliwe jest zatem podejście synchroniczne. - rozróżnienie między użyciem świeckim i religijnym (szczególnie w NT)
James Baar – język niereligijny Biblii ma taki sam walor teologiczny jak język religijny.
3.3. Temat „jednoczący” lub „centralny”
a) temat, wokół którego buduje się teologię
- Eichrodt – przymierze
- Zimmerli – imię Boga
- Kaiser – obietnica
b) słowniki teologiczne
Ich zawartością nie są poszczególne terminy hebrajskie, aramejskie czy greckie, lecz pojęcia wyrażone za pomocą współczesnych języków, ułożone w porządku alfabetycznym.
Znaczący postęp w stosunku do leksykonów: od szczegółowej analizy filologicznej przechodzą one do studium całych rodzin wyrazów i terminów ciążących ku jednemu pojęciu. Ujęcie jest bardziej synchroniczne – łączy się jeden obraz teologiczno-biblijny dane, które sa rozproszone w Biblii.
Słownik teologii biblijnej. X. Léon-Dufour (red.), Poznań 1973
Pewien problem: autonomia prezentowanych w poszczególnych hasłach idei.
c) pojedyncze tematy
Ocena podejścia tematycznego
- nie pojedyncze słowa, lecz pewna konstelacja terminów. Np. pole znaczeniowe przymierza: terminologia prawnicza, grzech, kara, przekleństwo,
- studium musi mieć wymiar refleksyjny – potrzeba wejścia w dialog z tekstem biblijnym,
- analiza nie pojedynczych wersetów, lecz perykop; analiza tematów podąża za tekstami nie według porządku ksiąg, lecz w ciągu logicznym,
- lektura w ramach poszczególnych części Tanachu: prawo, prorocy, pisma.
Wydaje się, że ostatnie rozwiązanie – pojedynczy, konkretny temat jest najbardziej uczciwe.
Teologia biblijna:
- nie wiele tematów, lecz jeden,
- nie dziesiątki tekstów, leczy tylko wybrane, większe,
- refleksja teologiczna wychodząca od egzegezy.
