| Prawo | Prorocy starsi | Prorocy młodsi | Pisma | Księgi w języku greckim | |
| XIII-XI w. przed Ch. | Ustne przekazy o patriarchach i o Wyjściu Wczesne zbiory praw Wczesna poezja (Wj 15) | Ustne przekazy o podboju Kanaanu Tradycje będące podłożem Sdz i 1 Sm Wczesna poezja (Sdz 5) | |||
| X | Spisanie tradycji J (?) Spisywanie przekazywanych dotąd cykli opowiadań | Opowiadania o Dawidzie, tzw. „historia dworska” (2 Sm 9‒20; 1 Krl 1‑2) | Początki wykorzystywania psalmów w kulcie Rozkwit mądrości (przysłów) na dworze Salomona Rt (?) | ||
| IX | Spisanie tradycji E (?) | Spisywanie królewskich roczników Judy i Izraela (źródło 1‒2 Krl, 1-2 Krn Cykle o Eliaszu i Elizeuszu (1 Krl 17‒2 Krl 1‒2) | Pieśni weselne, z których czerpie Pnp | ||
| VIII | Zbiory opowiadań o patriarchach i o Wyjściu (po 722) | Spisywanie królewskich roczników Judy i Izraela | Amos, Ozeasz, Izajasz, Micheasz | Ezechiasz, król Judy († 699), patronuje pierwszej redakcji Księgi Przysłów | |
| VII | Historia jerozolimska (ok. 650) Pwt (źródło D) podstawą reformy Jozjasza, króla Judy († 609) | Spisywanie królewskich roczników Judy Przedwygnaniowa historia deuteronomistyczna | Sofoniasz, Nahum, Habakuk Jonasz (?) Jeremiasz (koniec VII w.) | ||
| VI | Historia z czasów wygnania (połączenie „historii jerozolimskiej” ze źródłem D Źródło P (po 520) | Historia deuteronomistyczna | Jeremiasz, Ezechiel, Deutero-Izajasz, Abdiasz po 539 ‒ Trito‑Izajasz, Aggeusz, Zachariasz | Lamentacje (po 586) Hiob (?) | |
| V | Ukończenie Pięcioksięgu (ok. 400) | Malachiasz | Pamiętniki Nehemiasza i Ezdrasza Dzieło kronikarskie Ostateczna redakcja Prz | ||
| IV-III | Joel (?) | Koh | |||
| II | Redakcja Psałterza Est (?), Dn | Tb, Jud, Ba, Syr 1-2 Mch | |||
| I | Mdr |
(?) data niepewna, stanowiąca przedmiot dyskusji
J ‒ tradycja jahwistyczna; E ‒ elohistyczna; D ‒ deuteronomiczna; P ‒ kapłańska
Pc ‒ Pięcioksiąg (inaczej Tora ‒ zbiór obejmujący pięć pierwszych ksiąg ST: Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt)
Powstanie Starego Testamentu to proces, który trwał ponad tysiąc lat. Najstarsze utwory poetyckie w Biblii hebrajskiej, jakimi są Pieśń Mojżesza (Wj 15,1-18) i Pieśń Debory (Sdz 5), sięgają prawdopodobnie XII wieku przed Chrystusem. Najpóźniejsze księgi Starego Testamentu spisane w języku hebrajskim ‒ Daniela i Estery ‒ powstały w II wieku przed Chrystusem. Natomiast ostatnie księgi Starego Testamentu powstałe w języku greckim ‒ Druga Księga Machabejska i Księga Mądrości ‒ datowane są na I wiek przed Chrystusem. Podczas tego długiego okresu powstawania Biblii miało miejsce stopniowe łączenie pojedynczych tekstów w zbiory, a następnie w księgi, te zaś w większe dzieła. Przybliżony czas powstawania tekstów Starego Testamentu został przedstawiony schematycznie wyżej.
1. Redakcja Pięcioksięgu
Redakcja Tory musiał trwać około dziesięciu wieków. Wydarzenie Wyjścia pierwotnie było przedmiotem przekazu ustnego. Jakieś formy spisane mogły pojawić się dopiero w momencie powstania monarchii na przełomie XI/X wieku przed Chrystusem. By wyjaśnić powstanie Pięcioksięgu, dawniej przyjmowano teorię czterech tradycji (źródeł). Obecnie teoria ta ustępuje przekonaniu, że Tora powstała na bazie niezależnych cykli opowiadań i zbiorów prawnych, które na przestrzeni wieków podlegały nowym relekturom, czyli były odczytywane
i redagowane na nowo w zmieniającym się kontekście historycznym. Bez wątpienia wpływ na ostateczny kształt tradycji o Wyjściu miał nurt prorocki rozwijający się w połowie VIII wieku w Królestwie Północnym czy ‒ jeszcze bardziej ‒ doświadczenie niewoli babilońskiej w VI wieku. Kiedy po powrocie z wygnania babilońskiego następuje ostateczna redakcja Pięcioksięgu, nie ma ona już charakteru kompilacyjnego. Istniejący wcześniej zbiór Tory zostaje rozszerzony o narrację i kodyfikację kapłańską, która dokonuje również wielu innych interwencji redakcyjnych. Ich efektem jest obecnie spójny strukturalnie i przemyślany kompozycyjnie zbiór ksiąg stanowiących fundament i zasadę życia wspólnoty żydowskiej.
Na przestrzeni wieków zmieniało się spojrzenie na proces powstania Tory, czyli pierwszych pięciu ksiąg Starego Testamentu (tzw. Pięcioksiąg). Do XVII wieku po Chrystusie nie kwestionowano autorstwa Mojżesza, a tym samym zakładano, że Tora powstała w czasie wędrówki Izraelitów przez pustynię po wyzwoleniu z niewoli egipskiej (ok. XIII wieku przed Chrystusem).
Rozwój badań literackich nad Pięcioksięgiem podał w wątpliwość takie założenie. W to miejsce zaproponowano teorię czterech dokumentów (źródeł), których kompilacja dała w efekcie znany obecnie tekst Tory. W świetle tej hipotezy, ostatecznie sformułowanej przez Juliusza Wellhausena pod koniec XIX wieku, najstarszym źródłem Pięcioksięgu jest dokument jahwistyczny z IX wieku przed Chrystusem (J ‒ nazywany tak od jej autora, którego nazywano Jahwistą z powodu używania przez niego w odniesieniu do Boga imienia Jahwe). Dokument elohistyczny pochodziłby z VIII wieku przed Chrystusem (E ‒ od Elohisty, który na określenie Boga używał imienia Elohim). W drugiej połowie VII wieku po Chrystusie, w związku z reformami podjętymi przez króla Jozjasza, powstała Księga Powtórzonego Prawa, stanowiąca kolejne źródło Pięcioksięgu (D ‒ deuteronomiczne; od łacińskiej nazwy księgi: Deuteronomium, czyli „drugie Prawo”). W V wieku po Chrystusie powstał ostatni z dokumentów składających się na Torę ‒ źródło kapłańskie (P ‒ skrót od niemieckiej nazwy tego dokumentu: Priesterquelle). Zostało ono dołączone do istniejących wcześniej dokumentów Pięcioksięgu pod koniec V wieku po Chrystusie.
Powyższa rekonstrukcja budzi wiele wątpliwości, choć do dzisiaj pozostaje punktem wyjścia w debacie nad genezą i datowaniem Tory. Dyskusyjne są: kwestia istnienia źródła elohistycznego (niektórzy kwestionują jego istnienie), datacja źródła jahwistycznego (niektórzy uważają je za tradycję, która zrodziła się dopiero w okresie niewoli babilońskiej w VI wieku), sposób przekazu opowiadań i historii, gdy jeszcze nie miały one formy spisanej. Dlatego też pojawiają się dzisiaj nowe modele tłumaczące powstanie Pięcioksięgu, zakładające również inną chronologię kształtowania się tego zbioru.
Wśród nich na wspomnienie zasługuje przede wszystkim propozycja niemieckich biblistów Petera Weimara i Ericha Zengera z Münster, którzy łączą tradycję źródeł z hipotezą rozwoju niezależnych cykli opowiadań i zbiorów prawnych. Zakładają oni następujące etapy powstawania Pięcioksięgu:
a) Niezależne cykle opowiadań powstałe przed 700 rokiem przed Chrystusem
Na początku procesu redakcyjnego istniały jedynie niezależne „cykle narracyjne”, w których przekazywano historie rodzinne (plemienne). Do nich należy zaliczyć rozwijające się na południu Palestyny opowiadania o Abrahamie oraz na północy o Jakubie, jak również przekazywaną na północy historię Mojżesza i wyjścia z Egiptu. Te niezależne opowiadania przez długi czas były przekazywane ustnie, każde z nich było związane z jakimś lokalnym sanktuarium (Mamre, Betel itd.), stanowiąc podstawę tożsamości (historii) danego plemienia czy rodziny. Ich spisywanie było możliwe dopiero wraz z pojawieniem się w Izraelu monarchii na przełomie XI/X wieku przed Chrystusem. Pierwsze próby łączenia ich w większe narracje mogły mieć miejsce po upadku Królestwa Północnego, które zostało podbite przez Asyrię w 722 roku przed Chrystusem. Wtedy powstały dwa zbiory opowiadań: pierwszy o patriarchach, stanowiący później fundament narracji w Rdz 12‒50; drugi o zajęciu ziemi, łączący stare historie o wyjściu z Egiptu z opowiadaniami o zdobyciu Kanaanu przez Jozuego.
b) Historia jerozolimska po 650 roku przed Chrystusem
Pierwsze większe dzieło ukazujące globalną wizję historii Izraela powstało po 700 roku przed Chrystusem w Jerozolimie. Z tego też powodu nazywane jest „historią jerozolimską”. Łączy one różne cykle opowiadań i pojedynczych historii w jedną całość, począwszy od stworzenia człowieka, poprzez opowiadania o patriarchach, historię wyzwolenia z Egiptu i wędrówki przez pustynię, aż do zajęcia Kanaanu (byłyby to teksty zawierające się obecnie w zbiorze Rdz 2 ‒ Joz 24, za wyjątkiem Kpł i Pwt). Jedność teologiczna tej historii jest gwarantowana przez teksty spinające różne narracje (taką funkcję pełnią m.in. Rdz 15, Wj 34, Joz 24). Istotnym elementem tego dzieła, przepracowującym wcześniejszą tradycję o zawarciu przymierza na Synaju, były opowiadania zawarte w Wj 19‒24; 32; 34, które stanowiły podstawę do budowania nowej relacji Izraela z Jahwe w dobie dominacji asyryjskiej w VII wieku na Bliskim Wschodzie.
c) Deuteronomium ‒ koniec VII wieku przed Chrystusem
Prawdopodobnie redakcja „historii jerozolimskiej” miała miejsce podczas panowania króla Jozjasza w Judzie (641-609), kiedy to potęga Asyrii chyliła się ku upadkowi (jej kres stanowi zburzenie Niniwy, stolicy Asyrii, przez Babilończyków w 612 roku). Jozjasz próbuje wykorzystać ten moment dziejowy dla reformy politycznej, ekonomicznej i religijnej królestwa. Swoje działania reformatorskie oparł na Księdze Prawa, która została znaleziona podczas remontu świątyni jerozolimskiej w 622 roku. Tę księgę, stanowiącą rdzeń Księgi Powtórzonego Prawa, uznano w teorii czterech dokumentów za źródło deuteronomiczne.
d) Historia z czasów wygnania ‒ VI wieku przed Chrystusem
Odradzające się imperium neobabilońskie kładzie kres nadziei na odrodzenie się Królestwa Południowego (Judy), którego koniec wyznacza zdobycie Jerozolimy przez wojska babilońskie w 586 roku, co daje początek niewoli babilońskiej (586-539). Na wygnaniu zostaje uczyniony istotny krok naprzód w redakcji Pięcioksięgu. Kryzys wiary wywołany upadkiem królestwa i niewolą każe Izraelitom na nowo przemyśleć własną historię. Istniejąca wcześniej „historia jerozolimska” zostaje połączona ze źródłem deuteronomicznym i powstaje tzw. „historia z czasów wygnania” (to jest również czas rewizji historii w kluczu deuteronomistycznym, który stanowi drugą część wspomnianego dzieła wygnaniowego).
e) Dokument kapłański ‒ po 520 roku przed Chrystusem
Po powrocie z niewoli babilońskiej Żydzi podejmują prace nad odbudową Judy, w pierwszym rzędzie świątyni jerozolimskiej. Zachodzą istotne zmiany w strukturze wspólnoty Izraela: ustrój monarchiczny zostaje zastąpiony przez ustrój hierokratyczny, w którym decydującą rolę odgrywają kapłani związani ze świątynią w Jerozolimie. To kręgi kapłańskie stoją za zupełnie nowym ujęciem historii Izraela, która zaczyna się od stworzenia świata (Rdz 1), zaś kulminuje w ustanowieniu kultu (przybytku) na Synaju w czasie wędrówki przez pustynię. „Opowiadanie kapłańskie” powstało po 520 roku, jednakże w kolejnych latach podlegało dalszemu rozwojowi.
f) Połączenie dzieła deuteronomistycznego i kapłańskiego ‒ połowa V wieku przed Chrystusem
W tej sytuacji po wygnaniu funkcjonowały w Izraelu dwa konkurencyjne ‒ historycznie i teologicznie ‒ dzieła: deuteronomistyczna „historia z czasów wygnania” oraz wczesnopowygnaniowa „historia kapłańska”. Połączenie ich w jedną całość musiało nastąpić w czasach Nehemiasza, rządzącego z ramienia Persów jako namiestnik w Judzie w połowie V wieku przed Chrystusem. To on uczynił, przy wsparciu kapłana Ezdrasza, z tak powstałej Tory fundament życia wspólnoty powygnaniowej.
g) Kanonizacja Tory ‒ ok. 400 roku przed Chrystusem
Promulgowanie Tory, a zatem ustalenie jej formy kanonicznej, nie podlegającej już dalej większym zmianom, musiało się dokonać ok. 400 roku. Od tego momentu Pięcioksiąg funkcjonował we wspólnocie żydowskiej mniej więcej w takim kształcie, jaki jest nam znany dzisiaj.
2. Księgi biblijne powstałe w okresie Drugiej Świątyni
Analogicznie do redakcji Pięcioksięgu można postrzegać proces powstawania ksiąg historycznych, nazywanych w Biblii hebrajskiej „Prorokami starszymi”, do których należą księgi od Jozuego do Królewskich. W swoim ostatecznym kształcie zbiór ten pochodzi ‒ jak się wydaje ‒ od redaktora deuteronomistycznego, a zatem związanego z reformami podjętymi przez króla Jozjsza w drugiej połowie VII wieku przed Chrystusem. Wymienione księgi istniały wcześniej w postaci cyklów opowiadań, legend i historii, które najpierw były przekazywane ustnie, a następnie spisywane, będąc przy tym wciąż na nowo uzupełniane, poprawiane i redagowane. Przebieg tego procesu jest przedmiotem ciągłej debaty wśród biblistów. Można założyć za Georgiem Braulikiem, że grupa reformatorów wspierających króla Jozjasza miała do dyspozycji istniejącą już wcześniej jakąś „historię prorocką” powstałą w VIII wieku przed Chrystusem w Królestwie Północnym, a także w miarę już opracowane „opowiadanie o zdobyciu” kraju, obejmujące główne elementy historii opisanej przez Pwt i Joz, wreszcie mieli do dyspozycji pierwowzór księgi o sędziach i o królach (prawdopodobnie już w połączeniu z księgą o Samuelu). Połączenie tych tekstów w jedną całość nazywaną „dziełem deuteronomistycznym” nastąpiło podczas niewoli babilońskiej (586-539). Intencją tej redakcji była refleksja nad przyczynami upadku Judy i Jerozolimy. Zagłada stanowiłaby odpowiedź ze strony Boga na niewierność i nieposłuszeństwo narodu wybranego. Pozostawała jednak wciąż otwarta droga nawrócenia do Boga, który jest wierny swoim obietnicom złożonym Izraelowi.
Jeszcze jedno spojrzenie na historię Izraela przyniesie okres już powygnaniowy, nazywany okresem Drugiej Świątyni (pierwsza została spalona przez Babilończyków w 586 roku). Rosnąca rola i pozycja świątyni, kultu i kapłanów otwiera nową perspektywę postrzegania przeszłej historii, w której poszukuje się fundamentów nowej, hierokratycznej (rządzonej przez kapłanów) organizacji Izraela po wygnaniu babilońskim. Ta narracja historyczna przypisywana jest tzw. Kronikarzowi, od którego pochodzą księgi Ezdrasza i Nehemiasza oraz Kronik.
Wspomniani wcześniej „prorocy starsi” w Biblii hebrajskiej znajdują się w zbiorze ogólnie nazywanym „Prorokami” (nebi’im). Drugą jego część stanowią teksty „Proroków młodszych”, na które składają się księgi tytułowane imionami poszczególnych proroków: Amosa, Ozeasza, Izajasza i Micheasza, działających w drugiej połowie VIII wieku; Sofoniasza, Habakuka, Nahuma i Jonasza, aktywnych w VII wieku (wystąpienie Jonasza jest często przesuwane na czasy po wygnaniu babilońskim); Jeremiasza i Ezechiela, prorokujących w okresie poprzedzającym wygnanie i w jego trakcie (w czasie niewoli babilońskiej należy zasadniczo sytuować wyrocznie znajdujące się w Iz 40‒55); Zachariasza, Aggeusza, Abdiasza, Joela i Malachiasza, po wygnaniu babilońskim (bezpośrednio wygnaniu powstały też proroctwa zawarte w Iz 56‒66).
Każda z ksiąg prorockich ma swoją własną historię powstania. Mimo że jej treść pochodzi od konkretnego proroka, którego imię pojawia się w tytule księgi, to jednak samo jej zredagowanie jest wynikiem późniejszej pracy uczniów proroka lub osób pozostający w nurcie jego tradycji. Sam prorok rzadko podejmował się spisywania swoich proroctw (właściwie dotyczy to tylko Izajasza, por. Iz 8,16; 30,8). Jeśli już dochodziło do zapisywania słów proroka, to czynił to ktoś z kręgu osób wspierających go (tak np. Baruch notuje proroctwa dyktowane mu przez Jeremiasza, por. Jr 36). Wydaje się, że spisywanie słów proroka za jego życia miało miejsce przede wszystkim w sytuacji, gdy były one kwestionowane przez słuchaczy. Zapisane, stawały się po swoim wypełnieniu swoistym świadectwem wiarygodności proroka. Potrzeba spisywania proroctw pojawiała się zwykle po śmierci proroka. Naoczni świadkowie jego życia chcieli zachować dla potomnych wygłoszone przez niego wyrocznie, które ‒ jako słowa pochodzące od Boga ‒ oddziaływały wciąż w historii, znajdując kolejnych odbiorców. Towarzyszyło temu poszukiwanie ich głębszego zrozumienia, poszerzania ich o inne słowa pozostawione przez proroka, aktualizowanie tych proroctw w obliczu ich spełniania się. Tak stopniowo rodziła się księga. Można przyjąć, że redakcja poszczególnych ksiąg prorockich została zakończona przed 180 rokiem przed Chrystusem, gdyż piszącemu w tym czasie Syrachowi znane są już teksty prorockie w takim porządku, w jakim są one nam dostępne dzisiaj (Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i dwunastu proroków mniejszych; por. Syr 48,22-25; 49,6-10).
Księga Daniela przynależy do „Pism” (Ketubim). Ten trzeci blok w Biblii hebrajskiej zawiera, oprócz wspomnianych już wcześniej tekstów Kronikarza, księgi należące do tradycji mądrościowej Izraela. Literatura mądrościowa łączona jest zwykle z osobami Dawida i Salomona, pierwszymi królami Izraela z przełomu XI/X wieku przed Chrystusem: ten pierwszy uważany jest za autora psalmów, zaś drugiemu przypisuje się autorstwo nie tylko Księgi Przysłów, ale też niekiedy Koheleta i Pieśni nad Pieśniami. Bez wątpienia wiele fragmentów tych ksiąg, podobnie też jak Księgi Hioba, pochodzi z różnych okresów sprzed wygnania babilońskiego, jednakże dynamiczny rozwój literatury mądrościowej następuje po powrocie z niewoli w 538 roku przed Chrystusem. Wraz z postępującą hellenizacją, szczególnie intensywną od podbojów Aleksandra Wielkiego w końcu IV wieku przed Chrystusem, wspólnota żydowska staje wobec konieczności budowania na nowo swojej tożsamości religijnej i narodowej. Takie wyzwanie podejmuje Księga Koheleta, datowana zwykle na III wieku przed Chrystusem, jak również Księga Syracha, której powstanie miałoby miejsce ok. 180 roku przed Chrystusem. Autorzy obu ksiąg byli mędrcami, którzy skupiali wokół siebie grupę uczniów, tworząc coś na wzór szkół, pozostających w jakiś sposób w dialogu z sobą i z innymi nurtami mądrościowymi w Izraelu. Do tej samej tradycji mądrościowej należy zaliczyć też księgi historyczne o charakterze dydaktycznym: znajdująca się w Biblii hebrajskiej Księga Rut i Estery oraz dostępne dzisiaj w języku greckim, lecz pierwotnie napisane w języku hebrajskim (lub aramejskim) księgi Tobiasza i Judyty.
Dokonujące się w tym okresie zmiany językowe w basenie Morza Śródziemnego sprawiają, że Żydzi, nie tylko ci, którzy przebywali w diasporze (tzn. poza Palestyną, np. w Egipcie), używają coraz częściej języka greckiego. Zjawisko to znajduje swoje odbicie również w Starym Testamencie. W Biblii greckiej nazywanej Septuagintą, którą posługiwali się Żydzi mieszkający w Aleksandrii, znaleźć można kilka ksiąg napisanych już w języku greckim. Są to księgi: Tobiasza, Judyty, Barucha, Mądrości, Syracha, Pierwsza i Druga Machabejska. Prawdopodobnie część z nich była przekładem z oryginału w języku hebrajskim lub aramejskim (takie przypuszczenie jest uzasadnione wobec Księgi Tobiasza, Judyty, Syracha i Pierwszej Machabejskiej, a być może również wobec Księgi Barucha).
